یکی از رویکردهایی که امروزه در مباحث نظری معماری و شهرسازی مورد توجه کارشناسان قرار می گیرد، توجه به عدالت در طراحی فضاهاست.
مباحث مربوط به شهرهای پیاده محور، شهرهای دوستدار کودک، شهرهای دوستدار سالمند، معماری سبز و معماری پایدار و … مباحثی در معماری و شهرسازی است که یکی از مولفه های مورد تاکید در آنها بدون شک عدالت محوری می باشد.
این در حالیست که از دیر باز در معماری و شهرسازی ایرانی، مساله عدل، توازن و انسان مداری مورد توجه معماران بوده است.
انسان مداری و رعایت تناسبات انسانی از سطح کلان شهرسازی تا سطح خرد در معماری داخلی همواره مورد تاکید بوده است.
مصادیق عدالت در معماری ایرانی:
از مصادیق عدالت در موضوعات معماری میتوان به موارد زیر اشاره کرد.
رعایت تناسبات بین اجزاء فرم و پلان:
در معماری ایران، هندسه بنا در عین سادگی در شکل کلی دارای ظرافت و تناسب در کمال خود در طول، عرض و ارتفاع می باشد.
هندسه در معماری ایرانی و در آموزه های ایرانی یکی از علوم همتراز با ریاضیات، ستاره شناسی و موسیقی بوده است و از ابتدا در معماری و شهرسازی ایران نمود یافته است.
در معماری ایرانی هنر هندسه کلیدی می باشد که معمار برای ایجاد ارتباط بین عینیت و ذهنیت از آن سود می برد.
رعایت تناسبات در رابطه اجزاء پلان
رعایت نظم هندسی در معماری ایرانی، منجر به ایجاد وحدت و تناسب در کلیت پلان می شود. این هندسه در پلان، اگرچه ممکن است گاهی از دید ناظر انسانی کاملا درک نشود، اما در خوانایی محیط و ساماندهی فضایی کاملا حس می شود. رعایت تناسبات در اجزا پلان که متاثر از هندسه پلان می باشد، گاهی به صورت حس ایستایی و سکون، حس حرکت، وحدت و … خود را نشان می دهند.
تغییر هارمونیک خط افق
تغییر هارمونیک خط افق به وجود آمده در بناها با رعایت «عدل» در میزان بلندی و عریض بودن آنها در شهرسازی و ساخت تک بناها کاملا مشهود است.
در معماری ایرانی بناهای عمومی نسبت به بناهای خصوصی در نظام سلسله مراتبی، در جایگاه بالاتر و مهمتری قرار دارند واین اهمیت در نظام شهری ایران در ارتفاع و خط افق نیز کاملا مشهود می باشد.
توجه به مقدار مساحت هر جزء پلان با توجه به میزان و نوع استفاده از آن
یکی دیگر از مصادیق عدالت در معماری ایرانی، توجه به سرانه های مصرفی در بناها می باشد، به طوری که بناهای با کاربری اجتماعی بنا به تعداد تجمع کنندگان با عظمت تر و متناسب با جمعیت و نوع استفاده طراحی می شدند.
رعایت مساحت هر جز حتی در مقیاس خرد و در خانه های مسکونی نیز با تناسب نسبت به مصرف کنندگان در نظر گرفته می شده است.
برای مثال مساحت فضاهای مختلف خانه های قدیمی ایرانی مانند شاه نشین ، نارنجستان، اندرونی و بیرونی و … با توجه به نوع استفاده تخمین زده شده است.
در ارتباط با مساحت اجزا داخلی مختلف یک بنا، یکی از فاکتورهای تاثیرگذار استفاده از ابعاد فرش ایرانی به عنوان یک مدول و پیمون بوده است.
استفاده به جا و مناسب (عادلانه) از نقوش هندسی و رنگهای متنوع
در معماری ایرانی، حتی در جزئیات بنا نیز به محور عدالت توجه شده است. در استفاده از نقوش هندسی بنا و رنگهای به کار رفته در تزئینات بنا اغراق و کاستی وجود ندارد. مردم واری و توجه به ابعاد انسانی در تزئینات بنا کاملا مشهود است.
در بناهای قدیم ایران بهره گیری از تناسبات در تزئیناتی نظیر مقرنس، کاربندیها، قوس و طاق ایرانی به فضای بناها در مقیاس خرد نیز ماهیتی انسان گرا می دهد.
ترکیب متعادل و متوازن عملکردهای مختلف
رعایت سلسله مراتب، توالی، وحدت و کثرت در سازماندهی فضایی شهرها و بناها یکی از خصوصیات معماری ایرانی می باشد.
در شهرهای ایرانی، مکانیابی کاربریها بر اساس ملزومات، محدودیتها و ضرورتهای هر کاربری در نظر گرفته می شده است.
محل قرار گیری زمینهای کشاورزی، بازار، خانه های مسکونی، حتی قسمت صنعتی شهرها نظیر دباغی ها با توجه به میزان آلودگی، جهت باد و تولید صدا و به صورتی کاملا مردم وار و هوشمندانه در نظر گرفته می شده است.
توجه به جنبه روحانی و غیر مادی انسان در طراحی بناها
مهم ترین قسمت رعایت عدل در معماری در نظر گرفتن جایگاه حقیقی انسان در طرح است، و این که فضای مصنوع طوری مکمل فضای طبیعی طراحی شود که بنا و ساختمان ضمن تأمین متناسب و عادلانه نیازهای مادی انسانها، بستر و زمینه مناسب رشد و کمال روحی آنها را فراهم آورد و در همه موارد، انسان اصل باشد و بنا و ساختمان وسیله.
تهیه شده در :
بسیار مفید، جدید وکاربردی بود.ممنون از تحریریه روشابوم.