با توجه به این که بخش اعظم کشورمان در اقلیم گرم و خشک قرار دارد، سازو کارهای سرمایشی در بناهای قدیمی توسط معماران بسیار مورد اهمیت بوده است.

تجهیزات سرمایشی در بناهای سنتی عبارتند از:

1- بادگیر

عملکرد بادگیر به این صورت است که باد از منافذ بادگیر وارد شده و به‌ صورت مجمع به روی حوض آب هدایت می‌شود . پس از برخورد بر روی آب حوض، عمل تبخیر انجام می‌گرفته و سپس باد سرد وارد اتاق‌های تابستانی شده . این عمل باعث سرد شدن هوای درون اتاق‌ها می‌شده است.

بادگیر هم به صورت خروجی و هم به صورت باد خور عمل می کند.

هنگامی که هوای گرم بخاطر اختلاف فشار به داخل کشیده شود در این موقع بادگیر به صورت دودکش عمل می نمایدو می توان به صورت دودکش خورشیدی در نظر گرفت.

2- حیاط مرکزی

حبس شدن هوای خنک در حیاط مرکزی با دیوارهای بلند، یکی از دیگر روش هایی است که در بناهای قدیمی برای سرمایش استفاده می شده است.

در این روش  سرمایش تابشی ایجاد شده در طول شبانه روز باعث کاهش دما می شود.

تبخیر از سطح زمین، سایه اندازی حفاظتی در روز، سطوح آب موجود در حیاط و گیاهان مهمترین عوامل در کارکرد حیاط مرکزی می باشند.

3- گودال باغچه

احداث گودال باغچه در بعضی از خانه های حیاط مرکزی، در پایین ترین سطح که در بردارنده ی حوض و درخت می باشد باعث ایجاد خنکی می شود.

استفاده از درختان پهن برگ باعث می شود که در تابستان از تابش خورشید جلوگیری شده و در زمستان با ریختن برگ های درختان درختان از تابش خورشید استفاده می گردد.

گودال باغچه بخاطر اختلاف درجه حرارتی که با حیاط بالا دارد خود به تنهایی به عنوان موتور تولید هوای خنک عمل می کند.

در این فضا از اثر جرم زمین جهت سرمایش در تابستان و گرمایش در زمستان استفاده شده است.

4- حوضخانه

فضایی است که همسطح حیاط، بالای آن یا در زیرزمین قرار می گیرد.

اگر حوضخانه به صورت همسطح حیاط باشد به صورت حوض و فواره در مجاورت بدنه آب در فضای داخلی است.

در برخی موارد تراز عمق حوضخانه و سرداب به وجود و جریان قنات بستگی دارد.

به طور کل عبور آب خنک از این فضا، باعث کاهش دما و ایجاد رطوبت می گردد که بعضی مواقع به وسیله کانالهایی به دیگر فضاها انتقال می یابد.

5- شوادان و شبستان

شوادان، کانالهای زیرزمینی(کوره) یا کانالهای عمودی است.

کانالهای زیرزمینی جهت کوران هوا و تهویه به صورت افقی میان شوادانهای دو خانه عمل می کند.

کانالهای عمودی ( سی سرا) علی رغم تامین نور و روشنایی، جهت سرمایش به روش تهویه دودکشی استفاده می شود؛ به طور کل شوادان پایینتر از زیرزمین های معمول و عمق بیش از 7 متر ایجاد می شود.

ایجاد شوادان بخاطر بستر خاک فقط در بعضی مناطق ممکن بوده است.

در این روش از تهویه عبوری و دودکشی به وسیله اثر جرم زمین استفاده شده است.

سرمایش در فضای شوادان به وسیله جرم حرارتی زمین که شامل تهویه عبوری و دودکشی است صورت می پذیرد.

6- شناشیل

پنجر ه ای مشبک و بیرون آمده در جداره ساختمان است که در مقابل بازشوها قرار گرفته می شود.

در خانه های ساحلی مانند بوشهر این عنصر برای استفاده از باد و نسیم مطبوع دریاست.

به طور معمول از جنس چوب و در بعضی مواقع از حصیر می باشد که به صورت مسقف و غیر مسقف است

شناشیل با استفاده از جداره های مشبک حفاظ بصری مناسبی از بیرون برای محرمیت در کنار تهویه و سایه اندازی دارد که باعث جلوگیری از نورخورشید می شود.

7- ایوان

ایجاد فضایی سرپوشیده که در تمام فصول جهت سرمایش و گرمایش در فصل گرم و سرد که در عمق و ارتفاعهای مختلف می تواند استفاده شود.

8- خیشخان

در اقلیم گرم و خشک برای ورود هوای خنک و مرطوب همانند برج های خنک کننده عمل می کند که بر پایه سرمایش تبخیری و از طریق تهویه می باشد.

در سیستان و بلوچستان رایج بوده و به آن خارخانه می گویند.

و دیگر عناصر می توان به استفاده از مصالح با ظرفیت حرارتی بالا، پنجره های زیر سقفی، اجزای دو پوسته، گره بندی چوبی و گچی پنجره ها اشاره نمود.

نگارنده :مهندس معصومه سیمرغ