اهمیت نور در معماری سنتی همواره مورد توجه معماران در گذشته بوده است.

معماری بناها در شهرهای تاریخی ایران متناسب با اوضاع اقلیمی، فرهنگی و بومی آن مناطق، صورت های متنوع و بدیعی را به خود گرفته است. نور خورشید از مهمترین عوامل اقلیمی در طراحی ساختمان ها در گذشته بوده است. چنانچه جهت بهره مندی اصولی از آن، تدابیر متفاوتی اندیشیده شده است.

جهت گیری ساختمان برای نورگیری طبیعی  

• بهتر است نمای طولی ساختمان های چند طبقه، تا جایی که سایت اجازه بدهد در شمال و جنوب قرار بگیرند؛ زیرا با این جهت گیری حداکثر نور طبیعی برای فضاهای داخلی تأمین می گردد.
• در ساختمان های کم ارتفاع استفاده از نورسقف از اهمیت پلان طولی می کاهد، مانند: هورنو در معماری سنتی ایران.

بهره گیری از نور طبیعی در معماری ایران

با توجه به آثار باقی مانده شهر سوخته که متعلق به  هزاره  سوم و دوم  ق.م  است، می توان استنباط کرد که دیوار ساختمان ها بدون پنجره بوده و فقط یه در برای ورود و خروج تعبیه شده است.

در دوره عیلام که به حدود 1300 تا 1400 ق.م برمی گردد نیز، نمونه هایی از پنجره های شیشه ای به دست آمده است. از جمله کهن ترین نمونه در و پنجره در معماری ایران قلعه های مادی در آثار دوره شاروکین می باشد.

عناصر تنظیم و کنترل کننده نور در معماری سنتی

رواق، پرده ( حالت تزئینی)، تابش بند، سایه بان ها و ساباط نقش کنترل کننده نور به داخل بنا را دارند. از سویی دیگر تدابیر هوشمندانه در معماری از جمله روزن، شباک، در و پنجره مشبک، جام خانه، هورنو، ارسی، روشندان، خوون، گلجام، پالکانه و … نیز علاوه بر زیبایی، دارای جنبه عملکردی می باشند.

شباک

آفتاب تند، آب و هوای متغیر، باد و باران، گردباد و توفان، عقاید خاص ملی و مذهبی باعث شده است که علاوه بر در و پنجره، پرده یا شباکی برای حفاظت از عوامل خارجی در بنا وجود داشته باشد.

درون ساختمان ها با روزن ها و یا پنجره های چوبی و یا گچی حفظ می گشته و بیرون آن را با شبکه های سفالی و یا کاشی می پوشاندند. این شبکه ها شدت نور را گرفته و نور کم تری را به دورن هدایت می کردند. انحراف نور به وسیله طرح های منقوش، پخش نور را انجام می داده است. عملکرد شباک به گونه ای بوده است که مانع دید از بیرون ساختمان به داخل می شده است، گرچه این دید از فضای داخلی به فضای خارجی میسر بوده است.

درب و پنجره مشبک

در معماری سنتی، پنجره های مشبک در مناطقی که در معرض  نور شدید خورشید هستند به فور دیده می شود. این درب و پنجره های مشبک موجب ایجاد تابشی متعادل در بنا بوده است. علاوه بر این، جریان هوا و دید به بیرون خانه را نیز فراهم می کند.

روزن

روزن در واقع یک پنجره کوچک در بالای درب است. این پنجره جهت تأمین روشنایی و گاه تأمین هوای آزاد در فضای بسته مورد استفاده قرار می گیرد.

روزن به سوراخ هایی که در کلاله و یا شانه طاق ها تعبیه می شده است اطلاق می شود. کلاله در واقع سر یا نوک گنبد است. این روزن ها در بناهای درونگرا همراه با بافت مرکزی نیز بکار گرفته شده است.

ارسی

ارسی پنجره های مشبکی است که به جای گشتن رو پاشنه، به سمت  بالا باز می شوند.

ارسی در پیشخان و رواق ساختمان های سردسیری و اشکوب کوشک ها دیده می شود. شبکه های ارسی مانند پنجره و روزن های چوبی عمل می کنند.

جام خانه

در معماری سنتی ایران در کلاله گنبدها، کلمبه های گرمابه ها، رسته ها و بازارها روزن هایی وجود دارد که به صورت حلقه های سفالین به صورت قبه یا برآمدگی هستند. در زمستان جام های گرد شیشه ای مانند ته قرابه در میان حلقه های سفالین جا گذاشته می شود و تابستان ها یک یا کلیه آن ها بر داشته می شود.

در حال حاضر هم برای روشنایی فضاهای سرپوشیده در تمامی فصول، مناسب ترین وسیله بر فراز بام گرمابه ها جام خانه است.

هورنو

به نورگیرهای بالای سقف هورنو گفته می شود. اگر در پوشش بازارهای قدیمی دقت کرده باشید سوراخ هورنو باز است تا عمل روشنایی و تهویه را انجام دهد. از طرفی یکی از راه حل هایی که در معماری سنتی ایران به منظور نورگیری وجود داشت ایجاد روزن هایی در کاربندی سقف بوده است. زیرا در بازارها و بناهای عمومی،  امکان تعبیه پنجره در دیوارها وجود نداشته است. این امر سبب تهویه و عبور هوا می شود. به این روزن ها روشندان نیز می گویند.

روشندان ها دارای شیشه و برخی از آنان زمینه چند ضلعی دارند. به طور نمونه می توان به روشندان حوضخانه کاخ هشت بهشت اصفهان اشاره نمود.

خوون

خوون در ساختمان جنبه تزئینی دارد. منظور از خوون به نگاره های زینتی کاشی مانندی گفته شده که بر پیشانی بنا ساخته شده است. در این تکنیک، از ضخامت آجر در ایجاد انواع گره های تزئینی در پیشانی نما استفاده می کنند. قسمت های ارزشمند از ساختمان مانند سردر ورودی، نماهای داخلی حیاط، به خصوص قسمت های ایوان اصلی و در بعضی موارد دیوارهای بیرونی خانه توسط خوون تزئین می شوند.

کاربندی و مقرنس

کاربندی و مقرنس علاوه بر زیبائی، در جهت کمک به پخش نور در فضا عملکرد مطلوبی دارند. زمانی که نورگیری از طریق سقف تأمین گردد، کاربندی های سقف در جهت های مختلف نور را منحرف می کند. بدین ترتیب در فضا، حجم بیشتری از نور به صورت یکنواخت و غیر متمرکز ساطع می گردد.

نقش هشتی در بنا جهت نور رسانی

یکی از عناصرهای شکست نور در زمان قدیم، هشتی بوده است.

هشتی ها فضاهایی به صورت مدور یا چند ضلعی می باشند که در ورودی بنا تعبیه شده اند. اغلب در بالای این فضا، نورگیر وجود داشته است که نور متمرکز ملایمی در ساعات مختلف روز به آن هدایت می شود.

بنابراین معماری سنتی با توجه به نوع کاربری و اقلیم منطقه برای جذب نورخورشید و گرمایش، عمل نورگیری را به اشکال مختلف صورت داده است.

بدین ترتیب ساختمان ها در اقلیم سرد از حداکثر انرژی نور خورشید بهره مند می شوند.  بناها در چنین اقلیمی در جهتی قرار می گیرند که بیشترین تابش آفتاب را دریافت می نمایند. بالعکس زمانی که اقلیم گرم است، جهت ساختمان باید به نحوی باشد که شدت آفتاب را به حداقل برساند. پس استفاده از نور خورشید در اقلیم های مختلف، متفاوت است و  معماری هر بنا با توجه به نحوه نورگیری، متنوع و هوشمندانه بوده است.

با توجه به موارد ذکر شده اهمیت نور در معماری سنتی آشکارا بیان شده است. .