طراحی معماری و شهرسازی به تنهایی نمی‌تواند جهان را در پساکرونا نجات دهد؛ اما می‌تواند شرایط ایزوله بهداشتی فضاها را تسهیل کند. نوشتار پیش رو تصویری از شهر و معماری آینده را در شرایط نداشتن امنیت بیولوژیکی نمایش می‌دهد.

گروه استان‌های خبرگزاری آنا ؛با توجه به ازسرگیری تدریجی کسب‌وکارها، سهولت بیشتر تردد و حضور در شهر با حفظ فاصله فیزیکی و اجتماعی، همگان با واقعیات جدید سازگار شده‌ و تجربیات ارزنده‌ای کسب کرده‌اند. کرونا هنجارهای سختی بر زندگی روزمره تحمیل کرده، هنجارهایی که تصورات و اولویت‌ها را تغییر داده است و ما همچنان در حال ارزیابی و گمانه‌زنی آینده‌ای مبهم و نسبتاً ناشناخته هستیم.

اگرچه قادر به پیش‌بینی آینده نیستیم؛ اما با تحلیل منطقی وضعیت کنونی می‌توانیم راه‌حل‌های خلاقانه‌ای برای تعدیل شرایط سخت کنونی و نیز راهبردهایی برای بلندمدت پیشنهاد کنیم. طراحی معماری و شهرسازی به تنهایی نمی‌تواند جهان را نجات دهد؛ اما می‌تواند شرایط ایزوله بهداشتی فضاها را تسهیل کند.

 نگرشی جامع و بین‌رشته‌ای ایجاد شود

با فرض تداوم شرایط کنونی و حتی پیچیده‌تر شدن آن ضروری است نگرشی جامع و بین‌رشته‌ای ایجاد شود به‌طوری‌که راه‌کارهای پیشنهادی آن، چالش رشته‌های گوناگون را پاسخ گوید. در چالش‌های مشترک کنونی مؤلفه‌هایی مانند بهداشت فردی و جمعی، روانشناسی زیست‌محیطی، حمل‌ونقل، کشاورزی و دیگر رشته‌ها تحت تأثیر قرار گرفته‌اند و راه‌کارها عموماً از دل توجه به ملاحظات کلی و پاسخگو به مسائل رشته‌های گوناگون بیرون می‌آید.

نزدیک‌ترین مطالعات انجام‌شده مرتبط با موضوع طراحی، الزامات پدافند غیرعامل در مبحث ۲۱ مقررات ملی ساختمان است که در شرایط کنونی می‌توان ملاحظات مربوط به «حملات بیولوژیک» را در آن مورد بازنگری قرار دارد.

مباحث پدافند غیرعامل متمرکز بر ایجاد سازه‌های مقاوم در برابر تهدیدات و مخاطرات طبیعی و انسانی بوده و هدف آن ایجاد سرپناه چندمنظوره برای اسکان، درمان و مدیریت بحران در بازه‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت است و می‌تواند برای مدت‌های مختلف شرایط زیست را تضمین کند.

الزامات مکان‌یابی، سازه، سرعت دسترسی، استتار، نیازهای تأسیساتی و … از مهم‌ترین یافته‌های این پژوهش‌هاست. سابقه چنین تحقیقاتی در غرب به دوران جنگ جهانی دوم و در ایران به دوران دفاع مقدس بازمی‌گردد.

۳ رویکرد در طراحی محیط پساکرونا

رویکردهای مختلف در مسئله طراحی محیط در شرایط پساکرونا (با فرض تداوم بحران) را  می‌توان سه دسته کرد، نخست دسته‌بندی رویکردها بر اساس مقیاس کلان شامل ملاحظات طراحی شهر، محله و ابنیه و مقیاس خرد شامل ملاحظات طراحی چیدمان داخلی، تجهیزات و مبلمان و تأسیسات می‌شود.

دسته‌بندی رویکردها بر اساس کارکرد که شامل ملاحظات طراحی مسکونی، اداری، تجاری و تفریحی می‌شود و دسته‌بندی رویکردهای آینده‌نگر شامل ملاحظات مرتبط با طراحی سیستم‌ها و تجهیزات هوشمند،

البسه جدید و متعلقات بهداشتی آن، روبات‌ها به‌ویژه روبات‌های پرنده از دیگر رویکردهای مختلف در مسئله طراحی محیط در شرایط پساکرونا است.

در تشریح دسته‌بندی یادشده می‌توان کارکرد را در ملاحظات چیدمان و رویکردهای آینده‌نگر را در ملاحظات تجهیزات و تأسیسات ادغام کرد.

ملاحظات طراحی در مقیاس شهری را می‌توان با نگاهی به تاریخ شهرسازی و بهره‌گیری از تجربیات پیشین در ساخت شهر، شهرهای گسترده و در بیشه‌زارهای آمریکایی ملاحظه کرد. مهاجران انگلوساکسونی که خاطره شیوع طاعون و آتش‌سوزی لندن را با خود به آمریکا آورده بودند، زمین‌ها را به‌صورت مربع‌هایی به طول یک مایل تقسیم‌بندی کردند. در این زمین‌ها فضای مسکونی در مرکز و مزرعه در اطراف قرار گرفت و به این ترتیب مخاطرات یادشده مرتفع شد.

در بازسازی و ساخت شهرها بر اساس مخاطرات بیولوژیکی، ایجاد محله‌بندی با مرزهای دقیق و قابل کنترل با عرض و فاصله‌گذاری مناسب به‌طوری‌که در صورت مشاهده حتی یک مورد مشکوک بتوان محله را قرنطینه و از گسترش بیماری جلوگیری کرد؛ خود سازماندهی محله‌ها به‌طوری‌که نیازهای حیاتی محله داخل آن پیش‌بینی شده باشد و نیازی به مراجعه به خارج مرزهای محله برای میان‌مدت وجود نداشته باشد ازجمله مواردی است که در این مقیاس می‌توان مدنظر قرار داد.

ایجاد فضاهای چندمنظوره در مرکز محله

ایجاد فضاهای چندمنظوره در مرکز محله به‌طوری‌که در مواقع بحرانی بتواند برای مدیریت، اسکان و درمان سازماندهی شود؛ امکان محدودکردن و کنترل دفع فاضلاب محله‌ها برای فیلترکردن فاضلاب و جلوگیری از انتقال عامل بیولوژیکی در کل شهر، ملاحظات مربوط به تفکیک و جداسازی زباله و استفاده از مصالح قابل ضدعفونی در جداره‌های شهری از دیگر مواردی است که در این مقیاس می‌توان مدنظر قرار داد.

در مقیاس شهری تاکنون تأکید بر گسترش عمودی شهرها و تمرکز جمعیت در پهنه محدود بوده تا با کاهش هزینه زیرساخت‌ها کمتر به طبیعت آسیب برسد؛ اما بحران‌های آلودگی محیطی و بحران کرونا این راه‌کار را به چالش کشید و ضرورت بازنگری در این سیاست را ضروری کرد.

باید از نوع دیگری از حمل‌ونقل استفاده شود

حمل‌ونقل عمومی در شهر از مهم‌ترین مخاطرات این دوران بوده و در صورت تداوم این شرایط باید از نوع دیگری از حمل‌ونقل استفاده شود؛ البته طراحی و ساخت البسه مناسب تا حدودی می‌تواند مخاطره را از بین ببرد؛ اما استفاده از اتوبوس‌های بدون بدنه، پیاده راه‌های متحرک، توسعه مسیرهای دوچرخه و ایستگاه‌های ضدعفونی دوچرخه بعد از هر بار استفاده، توسعه پیاده راه‌ها و باغ‌راه‌ها و… می‌تواند مؤثر باشد، این تجربه در شهر پاریس با تعیین مسیرهای دوچرخه جدید و توسعه مسیرهای پیاده نتایج مثبتی داشت.

در ملاحظات طراحی مقیاس بنا، نحوه ورود و دسترسی به فضا به‌صورتی که کمترین تداخل کارکردی ایجاد شود، ضروری است. ضدعفونی سازی در ورود و استفاده از بنا می‌تواند منطبق با سلسله‌مراتب دسترسی در چند مرحله صورت گیرد. ورودی در ابنیه معنایی دوچندان خواهد داشت. اگر در سنت به‌دلیل «محرمیت» ورودی پدیده‌ای مورد تأکید است و مرز مهم بین دو جهان اندرون و بیرون است -که در دوران مدرن فراموش شد- در پساکرونا مجدداً مورد تأکید و تمایز قرار خواهد گرفت.

دسترسی‌های مشاعات مورد توجه قرار گیرد

دسترسی‌های مشاع شامل راهروها، پلکان، آسانسور و … که تاکنون سعی می‌شد کمترین مساحت را به خود اختصاص دهد باید مورد توجه قرار گیرد. این فضاها باید مساحت مناسب برای رعایت فاصله، نور و تهویه

طبیعی برخوردار شوند. بلندمرتبه‌سازی و انبوه‌سازی علاوه بر محدودیت‌های سازه‌ای و تأسیساتی، محدودیت جمعیتی را نیز شامل خواهد شد.در ملاحظات طراحی مقیاس چیدمان داخلی با توجه به کارکردهای مختلف، چیدمان‌های متفاوتی طراحی می‌شود.

در چیدمان داخلی مسکن، ورودی یکی از مهم‌ترین بخش‌های مسکن در معماری پساکرونا بوده و بهتر است ورودی به‌گونه‌ای باشد که مجزا از قسمت‌های داخل خانه، کارکرد «بیرونی» در خانه ایرانی را به خود گیرد. ورودی، فیلتری بین فضای محافظت‌شده داخلی و فضای آلوده بیرون خواهد بود.

ورودی به رختکن، سرویس و رختشوی‌خانه متصل و از آنجا به «اندرونی» راه می‌یابد. پذیرایی از میهمانان نیز در همین فضا امکان‌پذیر خواهد بود. اینکه پذیرایی از میهمان به صرف خوراکی همراه شود یا خیر به متغیرهای بهداشتی مربوط است و به نظر می‌رسد با نگاهی بدبینانه در پساکرونا نتوان میهمان به صرف خوراکی دعوت کرد.

ارتقای اهمیت مسکن در پساکرونا

مسکن در پساکرونا اهمیت بسیاری پیدا خواهد کرد، هرچه در دوران مدرن از کارکردهای مختلف مسکن با عنوان‌هایی مانند مسکن حداقلی کاسته شد، در این دوران مسکن مجدداً اهمیت کارکردی خود را (مانند مسکن در سنت) بازخواهد یافت. نیاز به نور طبیعی، چشم‌انداز مناسب، ارتباط با گیاهان حتی کشاورزی خانگی نیز اهمیت خواهد یافت.

ارتباط هوای داخل با هوای بیرون صرفاً از طریق تأسیسات تهویه مطبوع و فیلتراسیون مناسب امکان‌پذیر خواهد شد و تراس باغ‌ها و بام باغ‌ها اهمیت فراوانی می‌یابند. در نگاهی فراتر با تغییر اتومبیل‌های پایه بنزینی به برقی و کاهش ابعاد آن می‌توان انتظار داشت پارکینگ هر واحد در کنار واحد مربوط قرارگرفته و مستقیماً به فضایِ ورودیِ یادشده مربوط شود به این ترتیب فرد از فضای ورودی خانه مستقیماً به اتومبیل دسترسی داشته و کمترین ارتباط با دیگران را داشته باشد.

در چیدمان داخلی ادارات محدودکردن فضاهای حضور جمعی در ادارات با پارتیشن‌بندی و تفکیک فضای کلان، ایجاد حوزه‌های محافظت‌شده تأسیساتی متعدد با توجه به تفاوت کارکردها، طراحی مبلمان‌های اجتماع گریز، استفاده از دکوراسیون پرکننده بین افراد ازجمله راه‌کارهایی است که تماس را به حداقل می‌رساند.

هرچند که به‌وسیله فناوری ارتباطات می‌توان زمان‌بندی دقیق برای مراجعه حضوری را برای اربابان رجوع ترتیب داد و از حضور در صف، نوبت‌گیری و… جلوگیری کرد، فناوری اطلاعات می‌تواند حضور فیزیکی در ادارات را به حداقل رساند.

چیدمان داخلی در فضاهای تجاری

قطعاً در دوران پساکرونا فروش بیشتر به‌صورت برخط و از طریق درگاه‌های مجازی خواهد بود. فروشگاه‌ها پیش از کرونا هم تجربه فروش اینترنتی را داشته‌اند و از مزایای اقتصادی آن ازجمله کاهش واسطه‌ها، استانداردسازی، شفافیت قیمت‌ها و اصالت محصول بهره برده‌اند.

امروزه انتقال کالای خریداری‌شده می‌تواند از طریق روبات‌های پرنده انجام شود که در ادامه به آن اشاره خواهم کرد؛ اما خرید توأم با تفریح ازجمله مواردی است که به‌صورت گذشته امکان‌پذیر نیست و باید دچار تحول شکلی شود. به نظر می‌رسد فروشگاه‌ها تبدیل به فضاهای باز گسترده‌ای شوند که افراد با اتومبیل‌های کوچک برقی خود وارد آنها شده و با گذر از غرفه‌های فروش محصول، آن را سفارش می‌دهند.

غرفه‌ها به‌صورت شعاعی نسبت به مرکزی که کارکرد تفریحی دارند، قرار می‌گیرند؛ مسیر می‌تواند شکلی مارپیچی به خود بگیرد. در فروشگاه‌های طبقاتی نیز فرد با قرارگیری در جایگاه مشخص‌شده روی صفحه

نقاله‌ای که هم به‌صورت افقی و هم عمودی امکان جابه‌جایی و برنامه‌دهی مسیر دارد می‌تواند خرید توأم با تفریح انجام شود. بدیهی است صفحات مقید به فواصل از هم بوده و پس از هر راند ضدعفونی می‌شوند.

چیدمان فضاهای تفریحی

در فضاهای تفریحی فاصله‌گذاری به‌گونه‌ای خواهد بود که فرد پس از ورود به مجموعه خدمات موردنظر را ثبت کرده و هنگام استفاده از تجهیزات از ضدعفونی بودن آن اطمینان خواهد داشت.

مبلمان با فاصله به‌صورت گرافیکی در جداره‌ها، کف، سقف، دیوار- مشخص‌شده و از قبل برای فرد رزرو می‌شود. فواصل بین مبلمان‌ها می‌تواند با درختچه‌ها و بوته‌ها پر شود و فقط مسیرهای کم‌عرض و انفرادی مانند پارک دِ لا دیستنت در وین ایجاد شود.

تجهیزات در دوران پساکرونا

مصالح پاک که قابلیت ضدویروسی و ضد باکتریایی دارد، آسانسورهای هوشمند با تهویه مناسب و ظرفیت محدود، اتومبیل‌های برقیِ سبک و کوچک، جک‌های بالابر اتومبیل، داکت‌های انتقال مایحتاج خریداری‌شده، کمدهای ضدعفونی‌کننده البسه با U.V، کوپترها و پهپادهای انتقال کالا روبات‌های ارائه‌دهنده خدمات، منسوجات ضدویروس و ضد باکتری می‌توانند تصویری از آینده باشند و فناوری اطلاعات و اینترنت اشیاء ازجمله ملزومات تجهیزات آینده خواهد بود.

تأسیسات ساختمانی در دوران پساکرونا

به نظر می‌رسد تأسیسات تهویه در آینده بسیار تعیین کننده باشد. ایجاد فشار مثبت در فضای ورودی مانع ورود هوای بیرون به درون شده و اسپری مواد ضدعفونی‌کننده شخص یا کالای ورودی را ضدعفونی می‌کند.

کنترل سیستم‌ها به‌وسیله اتوماسیون ساختمانی، تصفیه هوا، تازه‌سازی و ضدعفونی کردن هوای داخلی علاوه بر تنظیم دما و رطوبت از مهم‌ترین پیشرفت‌هایی است که در آینده کاربرد بسیاری خواهد یافت و شرایط ایزولاسیون را میسر خواهد کرد.

در پایان باید گفت چنین تأثیرات شگرفی بر زندگی بشر در کوتاه‌مدت اتفاق نخواهد افتاد و مباحث مطرح شده فقط تصویری از شهر و معماری آینده در شرایط نداشتن امنیت بیولوژیکی را نمایش داده است. این بحران به مدد پروردگار سپری خواهد شد؛ چراکه انسان‌ها برخلاف دایناسورها خواهند توانست با سازگاری از طریق فرهنگ(هوشمندی)، فناوری (ابزارسازی) و سبک زندگی بر مشکلات فائق آیند.

محمدرضا عطایی همدانی استادیار و عضو هیئت علمی گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان

برگرفته ازخبرگزاری دانشگاه ازاد اسلامی